Seks in de ouderenzorg: zo haal je het taboe eraf
De behoefte van bewoners aan intimiteit en seksualiteit krijgt steeds meer aandacht in de langdurige zorg. Wat betekent dat voor jou als zorgprofessional, bijvoorbeeld in de ouderenzorg? “Voor veel zorgverleners is het lastig om dit onderwerp door de ogen van een cliënt te zien.”
“Een cliënt met dementie vertelde me dat hij zijn overleden vrouw miste. Dat hij het moeilijk vond dat hij niet meer door haar werd aangeraakt. Hij vertelde er heel open over, wat uitzonderlijk was”, vertelt Marielle, activiteitenbegeleider bij een zorginstelling voor mensen met dementie. “Ik dacht na over wat ik daaraan zou kunnen doen, en vroeg aan hem wat hij ervan vond als ik een training handmassage zou volgen, zodat ik zijn hand zou kunnen masseren. Hij vertelde me dat hij dat heel fijn zou vinden.”
Intimiteit en seksualiteit zijn nog vaak een taboe in de langdurige zorg. Met name in de ouderenzorg blijft het een lastig onderwerp. Veel organisaties hebben geen beleid rond het thema. Vaak is er onder de medewerkers een ‘voortrekker’ die het onderwerp op de kaart probeert te zetten. Of nemen zorgverleners zelf het initiatief om iets te doen.
Intimiteit of seksualiteit?
De begrippen intimiteit en seksualiteit worden vaak samen gebruikt. Toch zijn het twee verschillende zaken. Ymke Kelders: “Ik zie seksualiteit als een koepelterm waar heel veel onder valt: seksuele gezondheid, verlangens en fantasieën en gender- en seksuele diversiteit. Intimiteit is wat minder grijpbaar. Dat gaat over of een cliënt graag een knuffel wil, graag met de voornaam wil worden aangesproken of het mogelijk maken dat iemands partner kan helpen douchen. Zorgverleners zijn daar al vaak mee bezig zonder dat ze het zelf doorhebben.”
Behoefte aan aanraking
Toch lijkt er langzaam meer aandacht te ontstaan voor intimiteit en seksualiteit. Gelukkig, vindt Ymke Kelders. Zij is programmamedewerker zorg bij Rutgers, het kenniscentrum over seksualiteit. Ze werkt mee aan het SIVIL-project. Daarin onderzoeken Rutgers en kennisorganisatie Vilans samen met zorginstellingen en scholen hoe intimiteit en seksualiteit onderdeel kunnen worden van zorg. Ook ontwikkelden ze scholingsmateriaal en middelen om zorgprofessionals hiermee verder te helpen. “We moeten beseffen dat elk mens behoefte heeft aan aanraking, intimiteit en seksualiteit. Ook als je oud bent en zorg nodig hebt. Als je kwaliteitszorg wilt leveren, heb je de verantwoordelijkheid om daar iets mee te doen. In de organisatie moet daar ruimte voor zijn.”
"We moeten beseffen dat elk mens behoefte heeft aan aanraking, intimiteit en seksualiteit."
Ymke ziet de laatste jaren die ruimte steeds groter worden. Meer zorgprofessionals en -organisaties kloppen aan bij Rutgers voor bijvoorbeeld trainingen en workshops. Organisaties stellen vaker seksuologen en andere aandachtsfunctionarissen aan. Het aanbod aan sekszorg groeit. En ook in de politiek staat het onderwerp beter op de kaart. Ymke: “De Tweede Kamer heeft het ministerie van VWS gevraagd om een beleidsvisie over seksuele gezondheid in de langdurige zorg. En het parlement praat over een betere vergoeding voor sekszorg.”
Dankbaar glimlachen
Meer aandacht voor het thema is hard nodig. Zeker in de ouderenzorg. Want er komt een generatie aan die veel vrijgevochtener is op het gebied van seksualiteit. “Ouderen worden mondiger en blijven relatief lang gezond. De babyboom-generatie laat zich niet zoveel zeggen. Die is niet gewend om alleen maar dankbaar te zitten glimlachen”, vertelt Mathilde Bos. Zij is docent, coach en supervisor bij de verpleegkunde-masteropleiding MANP aan de Hogeschool Utrecht. Ook geeft ze trainingen over onder meer seksualiteit en intimiteit in de ouderenzorg.
“Voor veel zorgverleners is het lastig om dit soort zaken door de ogen van cliënten te zien”, vertelt Mathilde. “Ik vraag dat tijdens trainingen altijd: wat zou je zelf missen? Een slot aan de binnenkant van de deur, hoor je dan terug. En geen gegniffel en bemoeienis als het hierover gaat.” Ymke Kelders: “Voor veel zorgmedewerkers zijn intimiteit en seksualiteit niet vanzelfsprekend een onderdeel van de zorg. Opleidingen hebben er weinig aandacht voor. Vaak ontbreekt ook het besef dat je, als je werkt in een verpleeghuis, je elke dag iemands huis binnenkomt.”
Snel spannend
Sowieso voelen veel zorgverleners zich ongemakkelijk als het over dit onderwerp gaat. Krista Suvee is coördinator zorg bij particuliere zorginstelling Domus Magnus. Ze herkent dat ook bij haar op de werkvloer. “Ik werk in een kleinschalige instelling met een gemengde groep met dementerenden en niet-dementerenden. Hiervoor werkte ik in een reguliere, grotere zorginstelling met alleen maar dementerenden. Daar bespraken we seksuele behoeftes van bewoners vaker dan bij Domus Magnus. Een groot deel van onze bewoners is hoger opgeleid en kan deze zorg betalen. Maar het lijkt voor hen juist lastiger om dit soort zaken ter sprake te brengen. Ze hebben het beeld dat het in een instelling als deze eigenlijk niet hoort. En ook voor collega’s kan het al snel spannend zijn. Knuffelen tussen bewoners onderling wordt nog wel getolereerd, maar zodra er meer bloot in zicht komt, is het lastiger om goed te reageren.”
“Je hoeft je eigen ideeën over seksualiteit niet overboord te gooien."
Wat kun je er als zorgprofessional aan doen om je comfortabeler te voelen als het over intimiteit en seksualiteit gaat? Ymke Kelders: “Er meer over praten met elkaar is al een belangrijke stap. Zodat je van elkaar weet waar je je zelf comfortabel bij voelt. Je hoeft je eigen ideeën over seksualiteit niet overboord te gooien. Neem het voorbeeld van een jeugdzorgmedewerker die tegen abortus is. Die mag het natuurlijk oncomfortabel vinden om met een ongewenst zwangere cliënt te praten over de mogelijkheid van abortus. Maar die medewerker heeft de verantwoordelijkheid om haar door te verwijzen naar een collega die die informatie wél wil geven.”
De liefde vieren
Ze voegt toe: “Ik denk dat het in de zorg ook veel gekoppeld wordt aan grensoverschrijding door cliënten. Dat het dus als probleem wordt gezien. Zorgverleners vergeten vaak dat het juist een leuk en uitdagend onderwerp is. Het gaat ook over de liefde vieren op Valentijnsdag, of tijdens de Pride de vlag uithangen en erover praten met elkaar.”
Krista Suvee: “Je moet als zorgverlener het gesprek durven aangaan met de zorgvrager. Vraag hem of haar hoe die in het leven staat en heeft gestaan. Daardoor kun je bepaalde behoeftes en gedrag beter plaatsen. Seksueel ontremd gedrag heeft bijvoorbeeld vaak te maken met medicijngebruik of het verleden van diegene. Het is ook goed om daar het nodige van te weten. Een zorgverlener moet zich comfortabel voelen bij de taken die hij of zij uitvoert. Maar als organisatie moet je kunnen inspelen op behoeftes die bewoners hebben. Het is dus belangrijk om er in je team over te praten. En van elkaar te weten wie graag op de werkvloer met dit thema aan de slag gaat.”
Zo maak je intimiteit bespreekbaar
Tips uit de Inspiratiebundel van Rutgers:
• Organiseer bijeenkomsten: een thema-uurtje of -middag. Vergeet ook niet de Raad van Bestuur, raad van toezicht en de cliëntenraad uit te nodigen. Of maak er een familieavond van, waarbij ook familie en mantelzorgers van cliënten kunnen komen.
• Zoek aanleidingen om de liefde te vieren: Valentijnsdag, Coming Out Day, Dag van de Mantelzorg: alles kan een aanleiding zijn.
• Rapporteren: hoe rapporteer je over iemands behoefte aan intimiteit en seksualiteit? Overleg met familie en zoek een balans tussen de privacy van de bewoner en wat voor je collega’s belangrijk is om te weten.
• Observatielijst: gebruik zo’n lijst (met rood-oranje-groen) wanneer er bijvoorbeeld twee verliefde bewoners zijn, om in de gaten te houden of het voor beiden nog okay is.
• Stel vragen over het onderwerp aan bewoners: waar wordt u warm van? Waar houdt u van? Of laat iemand zijn wensen opschrijven.
• Organiseer een liefdes-koffiecafé, waarbij je koffie met hartjeskoekjes nuttigt en samen over liefde, intimiteit en seksualiteit praat.
Vibrator schoonmaken
Maar de vraag is ook: hoe bewaak je je eigen grenzen? En waar liggen die grenzen? Hoe sta je tegenover het inschakelen van een sekswerker? Vind je het comfortabel om een handmassage te verrichten? Of om de vibrator van een cliënt schoon te moeten maken? “Het zou mooi zijn als cliënten zich zo comfortabel voelen dat ze dit soort zaken dúrven vragen”, zegt Ymke Kelders. “Maar ik vind het vooral belangrijk dat intimiteit en seksualiteit meer aandacht krijgen van zorgverleners en de organisaties waar ze werken. Op die manier ontstaat er vanzelf een sfeer waarin dat soort specifieke vragen op een open manier besproken kunnen worden. Tijdens trainingen helpen we zorgprofessionals bijvoorbeeld met het kiezen van de juiste woorden om het onderwerp te bespreken met cliënten. Of ze kunnen een door ons ontwikkelde brochure geven bij een intakegesprek. Daarin staat dan dat intimiteit en seksualiteit belangrijke onderwerpen zijn in de organisatie. En waar cliënten terecht kunnen als ze hier vragen over hebben.”
Mathilde Bos: “Instellingen mogen praktische dingen best wat beter beschikbaar maken. Denk aan een partnerbed dat aan het bed van een cliënt geschoven kan worden. Of bijvoorbeeld een logeerkamer waar bewoners gebruik van kunnen maken. Samen met een sekswerker, of met hun partner. Om seks te hebben, een gesprek te hebben of even ruzie te maken. Mij gaat het er vooral om dat zaken voor cliënten en bewoners goed geregeld zijn. Het is belangrijk dat zorgverleners de vervulling van wensen en behoeftes van cliënten mógelijk maken. En naar ze luisteren. Het is zo’n waardevol cadeau als iemand over een mooi stuk van zijn leven kan vertellen en het kan herbeleven. ‘Waar heeft u elkaar ontmoet? En was dat spannend?’ Mensen zijn hun verhalen, dus ook hun verhalen over liefde.”
